کول فرح دیگر جان ندارد؛ نفس‌های شهر نقش‌برجسته‌های ایران به شماره افتاد
کول‌فرح، دیگر جان ندارد؛ نفس‌های شهر نقش‌برجسته‌های ایران به شماره افتاد
آنچه باعث شده ایذه در استان خوزستان در زمره مهم‌ترین شهرهای تاریخی ایران قرار بگیرد و نامش در فهرست انتظار ثبت جهانی باشد؛ نقش برجسته‌ها و کتیبه‌های باستانی بازمانده از دوران عیلامی تا الیمایی است اما این روزها دیگر کول فرح، جان ندارد. فرسایش خاک و نبود اقدامات حفاظتی استاندارد خطوطش را کم‌رنگ کرده و نفس‌هایش را به شماره انداخته است.
به گزارش مجتبی گهستونی که در میراث خبر منتشر شده است، بسیاری از محوطه‌های باستانی خوزستان از جمله محوطه‌های ایذه با دو مشکل حفاظت فیزیکی و فرسایش خاک روبرو هستند. کول فرح هم با بیش از ۴۰۰ نقش برجسته دارد، قربانی این اتفاقات است.
اگرچه روند تخریب‌های طبیعی و انسانی در شهر نقش برجسته‌ها و سنگ‌نگاره‌ها که ایذه را در زمره موزه‌های روباز موزه‌ای قرار داده اما باید یادآور شد که تا یک دهه پیش به وضوح می‌شد، جزئیات این نقش برجسته‌ها از جمله بافت موها و تزئینات لباس‌ها را با چشم غیر مسلح، دید. اما همه افرادی که بارها از این آثار دیدن کرده‌اند، تاکید می‌کنند که روند فرسایش تخریب‌ها نسبت به قبل بیشتر است. حتی بررسی عکس‌ها از سال‌های قبل این فرسایش‌های طبیعی و حتی برخی مخدوش‌های انسانی را تایید می‌کند.
در پیگیری‌هایی که به عمل آوردم، متوجه شدم که پایگاه آیاپیر ایذه به تبعیت از سازه‌های حفاظت فیزیکی تخت جمشید، پاسارگاد و بیستون و برخی دیگر از محوطه‌ها، سایه‌بان‌هایی برای برخی از نقش برجستههای کول فرح ایجاد کرده بود، با گذشت بیش از یک سال از نصب پایه‌ها، هنوز روکش‌ها که از ورق پلی‌کربنات هستند، نصب نشده است. که در صورت نصب کامل این ورق‌های پلی‌کربنات می‌توان به روند حفاظت فیزیکی این نقوش کمک کرد.
اگرچه ممکن است نصب این سازه‌های حفاظت فیزیکی مخالفان و منتقدانی داشته باشد. اما در پیگیری‌های به عمل آمده متوجه شدم هیچ کدام از آن‌ها روش علمی مناسبی مطرح نکردند.
اما با توجه به اینکه شدت گرما در فصل تابستان موجب تابش نور شدید خورشید می‌شود و در نهایت باران‌های فصلی و بادهای محلی در کول فرح که به کهباد (کوه‌باد) معروف است و روستایی هم به همین نام در آن‌جا قرار دارد، ضرورت ایجاد می‌کرد که سازه‌هایی به مراتب قوی‌تر اما مشابه آنچه که در سه محوطه ثبت جهانی دیگر در استان فارس و کرمانشاه ایجاد شده بود در کول فرح ایذه نصب شود.
به طوریکه در چند دوره زمانی، در و تابلو فلزی پایگاه پژوهشی و باستان‌شناسی آیاپیر ایذه که در جوار کول فرح واقع است به دلیل شدت بادهای محلی از جا کنده شد. این حوادث تاکیدی بود بر ساخت سازهای کاملا استاندارد با محیط و شرایط منطقه که به حفاظت هرچه بهتر و بیشتر نقش برجسته‌ها کمک کند.
حال باتوجه به اینکه پایه‌های حفاظت فیزیکی برای نگهداری از آثار با ارزش تاریخی در کول فرح نصب شده، تسریع در نصب ورق‌های پلی کربنات موجب می‌شود، شدت نور مانع تخریب و ایجاد سایه برای تولید گلسنگ بشود. مقاومت این ورق‌های پلی کربنات که کاملا برای حفاطت از آثار تاریخی سازگار است ۲۵۰ برابر شیشه و نشکن است. اکنون ضرورت دارد که اداره کل میراث فرهنگی خوزستان کمبود اعتبار را برطرف و ورق‌های پلی‌کربنات را در سازه‌های ایجاد شده نصب کند.
از استاندارها برای حفاظت فیریکی بهره بردیم
ایوب سلطانی، رئیس پایگاه آیاپیر ایذه درباره اهمیت سازه‌های حفاظت فیزیکی که از تخریب آثار باستانی در کول فرح جلوگیری می‌کند، گفت: «با توجه به نمونه‌های مشابه و به دلیل بررسی‌های علمی به عمل آمده، نصب این ورق‌های پلی‌کربنات روی سازه‌های ایجاد شده باعث ماندگاری آثار می‌شود. در حالی که نصب سایه‌بان‌های پلیتی و ایرانیت (آزبست) و حتی شیشه نه تنها موجب حفاظت نمی‌شود، بلکه روند تخریب را به شدت افزایش می‌دهد و به ایجاد «زنگ آب» و جاری شدن آن روی آثار کمک می‌کند.»
رئیس پایگاه آیاپیر تاکید کرد: «تصور عامه این است که شیشه یا به نوعی آکواریوم موجب نگهداری از آثار می‌شود. در حالی که شیشه موجب جذب نور شده و گویی این آثار را در کوره می‌گذارید. حتی به کارگیری نانو را با انجام یک سری آزمایش‌ها مورد بررسی قرار دادیم، منتها موجب یک سری فعل و انفعالات شیمیایی می‌شد. ما قابل دفاع‌ترین نوع سازه‌های حفاظتی را با کمترین مداخلات نصب کردیم. حال اداره کل کیراث فرهنگی صنایع دستی گردشگری استان خوزستان باید ورق‌های پلی کربنات را که تولید داخلی هستند را خریداری و نصب کند تا به نتیجه دلخواه برای حفاظت از این آثار برسیم.
او درباره چگونگی نصب پایه‌های حفاظتی در محوطه باستانی کول فرح، گفت: «وجود این سازه‌های کاملا استاندارد باعث می‌شود در تفاوت دمای شب و روز ایجاد بالانس کند. نکته مهم اینکه در روند ثبت جهانی نقش برجستههای ایذه خللی ایجاد نمی‌کند. در اصل جزیی از موارد حفاظتی محسوب می‌شود. با این حال، برای نصب این سازه‌ها که با مشورت بسیاری از کارشناسان نخبه و با سابقه صورت گرفت و در کوتاه‌ترین زمان قابل برچیدن است، همراه با مستندنگاری تصویری و با حضور باستان‌شناس ناظر، زمین را در کنار نقش برجستههای شماره شش به دلیل ساختار کاملا سنگی یک متر و در کنار سازه‌های دو و سه به میزان ۲۵ تا ۳۰ سانتی‌متر کندیم.»
سطانی درباره ضرورت حفاظت فیزیکی دیگر نقش برجستههای صخره‌ای، گفت: «از طرف امور پایگاه‌های وزارت میراث فرهنگی، موسسه حفاظتی رم در ایتالیا را دعوت کردیم تا در موعد مقرر به بررسی دیگر آثار موجود در کول فرح و در نهایت نقش برجستههای خنگ اژدر، شهسوار، یارعلی‌وند، شمی، کمال‌وند و سپس اشکفت سلمان بپردازند تا از تجربیات آنان استفاده کنیم.»
رئیس پایگاه آیاپیر ایذه درباره دیگر سازه‌هایی که برای حفاظت فیزیکی نقش برجستههای کول فرح اهمیت دارد، توضیح داد:«در صورتی که ورق پلی کربانت روی سازهای موجود نصب شود، هم می‌توان با نصب پنل از انرژی خورشیدی برای روشنایی که با توجه به ویژگی‌های کوهستانی بودن محل مهم‌ترین عامل حفاظتی است، بهره گرفت و هم می‌توان از آن انرژی خورشیدی برای تولید برق دوربین‌های مداربسته استفاده کرد.»
او درباره ساماندهی گسل‌های خندقی که بر اثر فرسایش بستر محوطه بوجود آمده، یادآوری کرد: «برای تثبت این گسل‌ها نیازمند مشارکت بین بخشی خصوصا اداره منابع طبیعی هستیم.»
فرسایش خاک جان کول فرح‌نشینان باستانی را می‌گیرد
علی حبیب‌نژاد، از فعالان گردشگری که در زمینه زمین‌شناسی فعالیت دارد، درباره فرسایش خاک در ایذه توضیح داد: «فرونشست زمین اساسا اتفاقی است که به دلیل خارج شدن آب زیرزمینی و متراکم شدن لایه‌ها به دلیل خروج و تخلیه آب از منافذ و تخلخل‌های زمین اتفاق می‌افتد. ایجاد چاه‌های غیر مجاز و افزایش غیر متعارف دبی آب خروجی از چاه‌ها و همچنین خشک شدن تدریجی چشمه‌های آب و آبهای زیرزمینی و کورشدن قنات‌ها این مسئله را مضاعف می‌کند.»
او بیان کرد: «در خوزستان دو پدیده مضر و مهم آسیب‌زا در خاک‌های ریز دانه داریم که مختص مناطقی همچون خوزستان و بوشهر و هرمزگان و مناطق مشابه است. پدیده واگرایی خاک یکی از این پدیده است که موجب شکافته شدن زمین و ایجاد مسیل‌های خطی و ترانشه‌های ناپایدار و آبشستگی کانال‌ها و … می شود. که براثر جریان مداوم آب سوراخ‌ها و حفرات طویل و متناوبی در دل خاک‌های ریز دانه ایجاد می‌شود. در نهایت موجب حفره‌های عظیم و بالطبع خالی شدن لایه‌های زیرین و سقوط لایه‌های فوقانی و یا ترک‌های عمیق در دل زمین می‌شود.»
به گفته او، علت این مسئله بالا بودن سدیم خاک و نیز پتانسیل ذرات ریز دانه برای تراواشدن و سوراخ شدن و آبشستگی است. خاک‌های این شکلی برای کانال‌ها و نیز هسته سدها نه تنها یک خطر بلکه یک معضل و فاجعه هستند که اکثرا مشمول بی‌اهمیتی و ضعف مطالعاتی هستند.
حبیب نژاد یادآور شد: «وجود حفره‌ها و مسیل‌های ایجاد شده در محوطه باستانی ایذه را می‌توان به نوعی به واگرا بودن خاک نسبت داد که این مسئله با انجام آزمایش‌های ساده مکانیک خاک و شیمی خاک قابل بررسی و کنترل بوده و از این راه می‌توان به واگرایی احتمالی این خاک‌ها پی برد. همچنین درصورت اثبات واگرایی این خاک‌ها می‌توان با افزودن برخی مواد مانند آهک و یا سولفات آلومینیوم و.. به خاک و بهسازی و تثبیت آن مشکل را حل کرد.»
او تاکید کرد: «غیر از مشکل واگرایی و آب نشستگی خاک مشکل تورم خاک‌های رسی نیز از مشکلات خاک‌های مساله‌دار است که ما در خوزستان اغلب شاهد آن هستیم. می‌توان گفت که در زمین‌های مناطق مختلف استان خوزستان ما بیشتر با پدیده‌های واگرایی و تورم روبرو هستیم و مشکلات دیگر مانند معضل رمبندگی خاک در استان خوزستان تقریبا وجود ندارد.»
حال باید دید که مسئولان چه اقدامات جدی برای حفاظت از شهر نقش‌برجسته‌های ایران انجام می‌دهند. اقداماتی که امروز چاره دارد و ممکن است فردا هرگز نتوان آن‌ها را محقق کرد و فقط باید شاهد از بین رفتن یکی از مهم‌ترین میراث‌های جهانی ایران بود.
